چکیده: نویسنده پس از بررسی معنای لغوی و اصطلاحی «سکولاریسم»، به بررسی زمینههای تاریخی ظهور اندیشههای سکولار در غرب میپردازد. در بخش دیگر مقاله، شاخصهای اساسی سکولاریسم، پیامدها و نتایج آن در جوامع سکولار و ارتباط سکولاریسم با اندیشه دینی مورد بحث قرار گرفته است.
سکولاریسم از منظر لغتشناسی و اصطلاحشناسی: مترجمان برای واژه «سکولاریسم» معادلهای متعددی از قبیل «دنیویت و این جهانی»، «لادینی»، «عرفی شدن»، «جدا شدن دین از دنیا»، «غیر دینی شدن»، «اعتقاد به اصالت امور دنیوی»، «گیتی گرایی» یا «دنیاگرایی»، «دنیا مداری»، «جدایی دین از سیاست» و... ذکر کردهاند که برخی از آنها ناظر به بُعد شناختی و بعضی دیگر ناظر به بُعد اجتماعی و سیاسی است. برای مثال گفته شده است: «سکولاریسم، برخلاف سکولاریزاسیون که یک پروسه و حادثه خارجی است، یک مسلک و طرز فکر و نگرش جهانبینی است که بشر را بینیاز از ارزشهای الهی و اخلاقی و معنویت و فضایل دینی و آموزههای وحیانی میداند. سکولاریزه شدن دین یک پدیده و جریان است که در متن جامعه و واقعیت خارجی رخ میدهد؛ اما سکولاریسم یک اندیشه و ایدئولوژی است و از جنس فکر و معنویت است و این دو را نباید با هم درآمیخت.» در یک جمعبندی اجمالی، ترجمه دقیق «سکولاریسم» در برخی دیدگاهها عبارت است از: گیتیگرایی، این جهانی بودن، دنیامداری، دنیا گرایی و طرفداری از اصول دنیوی و عرفی.
سکولاریسم از منظر معرفتشناختی و تاریخی: واژه «سکولاریسم» در اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم در قرارداد «وستفالی» به کار رفت. در آن ایام، مقصود از این واژه توضیح این نکته بود که نهادها و سرزمینهایی که زیر سیطره کلیسا قرار داشت، از نظارت و حاکمیت کلیسا خارج شود و زیر سلطه اقتدار سیاسی غیر روحانی و نهادهای عرفی دولتی و غیر کلیسایی برود.
سکولاریسم در غرب به دو صورت ظاهر شد:
1. به صورت الهی که جنبههای فردی و شخصی مذهب را پذیرفته، دین را دربُعد اخلاقی و معنوی و اُخروی خلاصه میکرد و آن را تنها متعلق به جنبه درونی و روحی میدانست و در نتیجه بین دین و جامعه و حکومت دیوار میکشید.
2. به صورت الحادی که دین را از متن نیازهای درونی و شخصی، در کنار امور اجتماعی و سیاسی، حذف میکرد.
در مجموع میتوان شاخصهای سکولاریسم را به شرح ذیل خلاصه کرد:
الف) حذف دین از متن حیات اجتماعی و سیاسی بشریت یا دنیایی دیدن و این جهانی شمردن زندگی بشری؛
ب) نگرش مادی و ماتریالیستی به اخلاق؛
ج) بینیازی از هدایتهای وحیانی و اکتفا به هدایت عقل بشری؛
د) تجددگرایی و نوگرایی افراطی یا مدرنیسم؛
ه··) تکیه افراطی بر علوم تجربی یا تحصلگرایی پوزیتیویستی؛
و) تکیه بر عقلانیت ابزاری و فنی؛
ز) اباحیگری و تساهل و تسامح در عرصه فکر و فعل و اعتقاد و اخلاق.
پیامدها و نتایج سکولاریسم: غرب در فلسفههای نظری و سیاسی خویش دچار یک تناقض شد و نتوانست بین دموکراسی و نقض آشکار حقوق بشر در کشورهای مختلف، بین آزادیخواهی و جنگهای ویرانگر سلطهجویانه، التیام و آشتی برقرار کند و نیز نتوانست با حکومتهای بشری و غیردینی، نیازهای اساسی آدمیان را برآورده کند. اگرچه غرب با تسری و توسعه اندیشه سکولاریستی به پیش میرفت و فلسفهها و مکاتب مختلفی را پشتوانه تئوریک این نظریه قرار میداد، اما با بحرانهای فرهنگی یا بحران هویت در عالم فکر و اندیشه و اخلاق و تربیت روبهرو شد. از این رو، امروزه غرب در حال تحولی دوباره و تولدی جدید است و متفکران غربی به جای مدرنیسم، از پُست مدرنیسم سخن میگویند و گرایش به سنّت پیدا کردهاند. بزرگانی چون شووان، رنه گنون، تیتوس بورکهارت، هانری کربن و ... از فقدان اخلاق و بحران معنویت رنج میکشند. به قول اقبال لاهوری، غرب نیاز شدید به تفسیری روحانی و معنوی از جهان، قانون الهی و روحانی و اخلاق الهی و روحانی دارد و ندای بازگشت به ایمان و معنویت راستین، بیانگر پناهندگی غربیان به مذهب و دیانت است و روزگار جدید غرب، روزگار وصل به اصل خویشتن و آشتی با فطرت است.
بنابراین، در یک دوبارهنگری میتوان پیامدهای منفی سکولاریسم، نظیر بحران عقیدتی، اخلاقی و حکومتی را زمینه حدوث جریان پُست مدرنیسم دانست که رجعت به ارزشهای انسانی و نوعی اخلاق و معنویت است.
سکولاریسم و روشنفکران ایرانی: ریشههای تاریخی و فلسفی سکولاریزاسیون و سکولاریسم در ایران را میتوان بهاختصار به شرح زیر فهرست کرد که عبارتند از:
الف) جهل به مبانی دینی و جامعیت اندیشه ناب اسلامی و عدم فهم بُعد اجتماعی و حکومتی دین؛
ب) جهل به مبانی سکولاریسم و عقلانیت ابزاری؛
ج) تفسیر ماتریالیستی و دیالکتیکی از دین و تفسیر انقلابی و سیاسی و اجتماعی از دین که به التقاط منتهی شده است؛
د) وابستگیهای سیاسی به غرب و داشتن قصد و غرض سیاسی؛
ه··) بشری دانستن، تقدسزدایی، عصریت، تغییر و تحول معرفت دینی.
اندیشه دینی و سکولاریسم
داستان اندیشه دینی و سکولاریسم، داستان نسبتشناسی دین و فرهنگ و تمدن غربی است. درباره نسبتشناسی اندیشه دینی با سکولاریسم دو طرز تفکر وجود دارد:
الف) تباین و تفکیک بین اندیشه دینی با سکولاریسم به صورت مبنایی و اصیل؛
ب) ترابط بین این دو؛ به این معنا که سکولارپذیری اندیشه دینی به عنوان بهترین راهحل در ایجاد وحدت بین دین و توسعه و دین و فنآوری جدید است.
گروه دوم در واقع به دینشناسی جامع نرسیدهاند و در معرفت دینی آنها نقص جدّی وجود دارد؛ زیرا دین ناب اسلامی پاسخگوی همه نیازهای بشری است؛ به شرط آنکه اولاً دین را بهدرستی و به طور فراگیر فهم کنند و گوهر آن را بشناسند؛ ثانیا فهم دینی ناب را بر پایههای کتاب و سنت قرار دهند و ثالثا، با زبان زمان به القا و ابلاغ دین و معارف دینی بپردازند و مسألهشناسی و موضوعسنجی کنند.
اندیشه دینی با سکولاریسم در تضاد اصولی است اگر موارد ذیل در تحقیق ما نقش شاخص داشته باشند:
1. دینشناسی با روش قرآن و عترت؛ 2. فهم نوین و هماهنگ با اقتضائات زمان و مکان، یا فهم پویا از دین، البته با روش جامعنگرانه دینی؛ 3. غربشناسی همهجانبه و برخورد گزینشی با فرهنگ و تمدن غربی و اعتقاد به توانمندی دین در تمدنسازی؛ 4. اعتقاد و ارائه صحیح تئوری ولایت مطلقه فقه و فقیه با حکومت دینی؛ 5 . زمانشناسی و اجتهاد دینی و گریز از غربگرایی و غربزدگی؛ 6. تکیه بر خلاقیت و ابتکار و توانِ عناصر خودی در اکتشافات و اختراعات؛ 7. فهم عمیق امامت و ولایت و رهبری در اسلام؛ 8 . تلاش عالمان در ارائه حکومت و سیاست، اقتصاد، جامعهشناسی اسلامی و... به دنیای کنونی.
نویسنده:محمدجواد رودگر جام جم ، 15 و 17/5/80
منبع:www.tebyan .net
